Projektowanie to proces, który służyć ma rozwiązaniu konkretnego problemu. Dzisiejsi projektanci pracują w pokojach pełnych samoprzylepnych karteczek, prowadzą warsztaty projektowe, produkują stosy szkiców i przeprowadzają badania na interaktywnych prototypach. Wykorzystując metody i narzędzia projektowe, starają się poznać i zaspokoić potrzeby użytkowników. Te, w ogromnym stopniu są kształtowane przez rzeczywistość rynkową. Użyteczność i funkcjonalność stały się kolejnymi cechami produktów, dzięki którym łatwiej jest je sprzedać. Jak zauważa badacz dizajnu i nowych mediów Benjamin Bratton, dizajn stał się dzisiaj narzędziem służącym podtrzymywaniu patologicznej relacji człowieka do kultury materialnej. W dużej mierze projektanci skupili się na błahych problemach generowanych przez specyfikę rynku, zamiast zwrócić się ku próbie przedefiniowania i nakreślenia nowych reguł społecznych. Anthony Dunne i Fiona Raby w książce Speculative Everything: Design, Fiction, and Social Dreaming zwracają uwagę na fakt, że jeszcze w latach 70. poprzedniego wieku popularnością cieszył się dizajn prospołeczny, którego przedstawicielem był między innymi Victor Papanek. Dopiero w latach 80., wraz z rozwojem neoliberalnego modelu kapitalizmu, dizajn został całkowicie wchłonięty przez rzeczywistość rynkową, praktycznie niwelując jego pozostałe funkcje.
Marginalizacja prospołecznej roli dizajnu sprawiła, że dzisiaj, głównym problemem staje się brak infrastruktury socjalnej, kulturowej i prawnej, na bazie której możliwa byłaby sprawna adaptacja nowych osiągnięć naukowych i technologicznych. Dynamika rynku uniemożliwia wprowadzenie innowacji na poziomie strukturalnym. Większość problemów, które dzisiaj rozwiązują projektanci, polega na przeprojektowywaniu rozwiązań swoich poprzedników. Zmienia się moda, nie system. Wszystko oparte jest na tych samych regułach i schematach, posługujemy się tym samym językiem, odwołujemy się do tych samych wartości, zmieniają się tylko przedmioty i ich forma (z materialnej na cyfrową).
Dizajn spekulatywny stawia pytanie o sens istnienia projektowanych produktów, odkrywając w ten sposób mechanizmy i reguły, które za nimi stoją. Jest to metoda skupiająca się na projektowaniu poza rzeczywistością rynkową, wciąż jednak dla dobra użytkowników. W kontekście rozwoju nowych technologii, dizajn spekulatywny buduje scenariusze możliwych przyszłości - to one pozwalają odkryć źródła trapiących nas problemów i zamodelować odpowiednie zmiany społeczne.
Przyszłość
Prognozowanie polega na określaniu kolejnych stanów systemu na podstawie zebranych danych i wcześniej rozpoznanych wzorców. Działając w ten sposób potrafimy zidentyfikować drobne sygnały, które stają się zalążkami większych zjawisk. Jednak nie jesteśmy w stanie przewidzieć zmian, które swoje źródło mają poza ramami analizowanego systemu. Dizajn spekulatywny eksploruje przestrzeń możliwych scenariuszy i wykracza poza myślenie systemowe. Nie chodzi o przewidywanie przyszłości na podstawie zebranych danych, tylko o budowanie jej spójnych przedstawień. To one stają się narzędziami, dzięki którym jesteśmy w stanie lepiej zrozumieć nasze pragnienia i oczekiwania, oraz trafniej zdiagnozować dzisiejszą rzeczywistość.
Bardzo często w wizjach o przyszłości zmianie ulega to, co dzisiaj przysparza nam najwięcej troski i kłoptu. Teraźniejszość jest punktem wyjścia dla spekulacji. Jej kolejnym krokiem jest zawieszenie obecnego stanu rzeczy, porzucenie wizji świata takiego jakim jest i podjęcie próby wyobrażenia sobie go jakim mógłby być.
Tworząc możliwe scenariusze możemy je umieścić w jednym z kilku obszarów wyłaniających się przyszłości:
Pierwszy obszar to przyszłość prawdopodobna. Opisuje on co najprawdopodobniej się stanie, jeżeli nie napotkamy na swojej drodze kryzysu finansowego, katastrofy ekologicznej, wojny albo czegokolwiek innego, co mogłoby zachwiać strukturą istniejącego systemu. W tym obszarze powstają projekty afirmatywne, które nie kwestionują bieżącego stanu rzeczy. Większość metod projektowych, procesów, narzędzi, dobrych praktyk oraz cała edukacja projektowa skupia się na tym obszarze.
Kolejny obszar to przyszłość wiarygodna, która jest możliwa dzięki dostępnym osiągnięciom technologicznym. Dominuje w niej myśl strategiczna, która prócz samych produktów, stara się również zamodelować nowe systemy społeczne, ekonomiczne i kulturowe.
Przyszłość możliwa jest obszarem ograniczonym jedynie przez prawa logiki i fizyki.
Współcześni projektanci produktów cyfrowych wypracowują w sobie kompetencje umożliwiające zamodelowanie przyszłości preferowanej, tej, która w dużej mierze polega na zaspokajaniu potrzeb i pragnień użytkowników. Jednak tak długo jak będziemy odgrywali jedynie rolę konsumentów, tak długo będziemy podporządkowani wizji przyszłości, nad którą nie mamy kontroli. Myślenie projektowe ma w sobie potencjał tworzenia nowych modeli rzeczywistości, wystarczy się wychylić poza zastane ramy.
Dizajn jako krytyka
Dizajn spekulatywny w dużej mierze opiera się na krytycznej analizie tego jak przedmioty i technologia wpływają na to kim jest człowiek. Jest to bardziej podejście, nowa perspektywa, niż jakaś określona metodologia pracy. Krytyka niekoniecznie musi być negatywnym opisem zastanego stanu rzeczy - może być również próbą zmiany tego co jest. Poprzez opis tego, jak sprawy mogą się potoczyć bardzo często projektanci odkrywają ukryte pragnienia i prawdziwe potrzeby użytkowników. W takim ujęciu, dizajn staje się narzędziem badawczym.
W trakcie wyprawy uczestnicy zostali zapoznani z przykładami dizajnu krytycznego. Zadaniem warsztatowym było wypracowanie przedmiotu codziennego użytku, który wytrąca użytkownika z percepcyjnej rutyny. W tym celu udaliśmy się na badania etnograficzne do sklepu IKEA, w którym staraliśmy się zaobserwować w jaki sposób dokonuje się zakup drobnych przedmiotów codziennego użytku. Zebrane w ten sposób obserwacje miały posłużyć jako materiał badawczy, który mógłby zostać wykorzystany w procesie projektowania nowego produktu.
